Ναός Παναγίας Οδηγήτριας Απόλπαινας, Λευκάδα.

πηγή, copyright Mikronis Xenofon Photography

Είναι το πιο παλιό βυζαντινό, χριστιανικό μνημείο που σώζεται στη Λευκάδα, άλλοτε υπήρξε καθολικό μονής και βρίσκεται κοντά στο χωριό Απόλπαινα σε υψόμετρο 70 μέτρων με καταπληκτική θέα στο Ιόνιο πέλαγος και περίπου 2 χιλιόμετρα νότια της πόλης της Λευκάδας.

Άποψη της τοξωτής εισόδου της Μονής,
διακρίνεται λίθινη επιγραφή.
πηγή

Η ίδρυσή της ανάγεται στον 11ο αιώνα, ενώ από το 1449 – 1450 πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη ανακαίνιση της Μονής, που συνεχίσθηκε από την Ελένη Παλαιολογίνα, κόρη του Δεσπότη του Μυστρά Θωμά Παλαιολόγου και σύζυγο του Σέρβου ηγεμόνα Λαζάρου Βράνκοβιτς, που εκάρη μοναχή με το όνομα Υπομονή και έζησε εδώ ως στα τέλη του βίου της (1463 - 1474).

Η Μονή εκτείνεται σε χώρο που ορίζει ένας χτιστός περίβολος, με τοξωτή είσοδο, είναι αφιερωμένη στην Παναγία Οδηγήτρια,  το καθολικό είναι μονόκλιτος ξυλόστεγος ναός, με τρίπλευρη αψίδα στα ανατολικά, στην οποία ανοίγεται δίλοβο παράθυρο ενώ αποτελεί το πιο παλιό βυζαντινό, χριστιανικό μνημείο που σώζεται στη Λευκάδα.

Οι τοίχοι του ναού είναι κτισμένοι με αργολιθοδομή, τα κατώτερα τμήματα και η αψίδα εξαίρονται με πλινθοπερίκλειστες πέτρες και η είσοδος της μονής γίνεται από θύρα στη βόρεια πλευρά του ναού. 

Στο εσωτερικό σώζονται εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες στο νότιο και στον ανατολικό τοίχο που ανάγονται στα μέσα του 15ου αιώνα από τις οποίες ξεχωρίζει η εικόνα της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού βήματος, με χαραγμένες οθωμανικές επιγραφές – ίσως στίχους του Κορανίου - που δείχνουν ότι η τοιχογραφία χρονολογείται πριν από την εποχή της Τουρκοκρατίας στο νησί (1479 - 1684).

Λίθινη επιγραφή στην κορυφή της τοξωτής αψίδας στην είσοδο του περιβόλου της Μονής

Ανάληψη του Κυρίου.
Τοιχογραφία 15ου αιώνα από την Μονή Απόλπαινας, 
αποτοιχισμένη σήμερα στο Βυζαντινό και 
Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.
πηγή

Σύμφωνα με την παράδοση εδώ μόνασε η Ελένη Παλαιολογίνα, αδελφή του Ιωάννη Η' Παλαιολόγου και πεθερά του τελευταίου δούκα της Λευκάδας, Λεονάρδου Β' Τόκκου. Ο Κωνσταντίνος Γ. Μαχαιράς στο βιβλίο του «Ναοί και Μοναί Λευκάδος» αναφέρει σχετικά: “Το 1463 ο Λεονάρδος ο Γ΄ Τόκκος, δουξ της Λευκάδος, είχε συμφωνήσει γάμον μετά της Μελίσσης, θυγατρός του Μιχαήλ Λαζάρου Βούκοβιτς, βασιλέως της Σερβίας και της Ελένης, κόρης του Θωμά Παλαιολόγου, Δεσπότου της Πελοποννήσου. Επειδή ο γάμος θα ετελείτο εν Λευκάδι, η Ελένη ανέλαβε να συνοδεύση την θυαγατέραν της Μέλισσαν παρά τω νυμφίω. Και ο μεν γάμος εγένετο τω αυτώ έτει 1463, αλλ” η δούκισσα Μέλισσα μετά εν έτος απεβίωσε. Κατόπιν τούτου, η εν Λευκάδι παραμένουσα εισέτι μήτηρ αυτής Ελένη, υπομείνασα καρτερικώς την σκληράν δοκιμασίαν και μη δυναμένη πλέον να ζήση εν τω κόσμω, ωκοδόμησε τω 1464 εν τη περιφερεία του χωρίου Απολπένης Μονήν γυναικών, ην ετίμησεν επ” ονόματι της Υπεραγίας Θεοτόκου της Οδηγητρίας και γενομένη μοναχή υπό το όνομα Υπομονή, ενεκλείσθη εν ταύτη. Η Ελένη Παλαιολογίνα Βούκοβιτς, ή Υπομονή διετέλεσεν Ηγουμένη της εν λόγω Μονής μέχρι του θανάτου της, επισυμβάντος τη 7 Νοεμβρίου 1474 και ετάφη κατά τον Σπυρίδωνα Βλαντήν εντός αυτής, κατά δε τους Γεώργιον Φραντζήν και Δημήτριον Περιτσόπουλον εντός του φρουρίου της Αγίας Μαύρας. Η Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου της Οδηγητρίας από των πρώτων ετών της 18ης εκατονταετηρίδος ήτο Μετόχιον της εν τη περιφερεία του χωρίου Καρυάς Μονής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου εις Λιβάδι.Από του 1928 μέρος των εις την Μονήν της Υπεραγίας Θεοτόκου της Οδηγητρίας ανηκόντων κτημάτων, ήτοι ο εντός του περιτειχίσματος της Μονής χώρος, τα κτίρια ταύτης και 528 ελαιόδενδρα, κείμενα εις διαφόρους τοποθεσίας, ευρίσκονται ήδη εις την κυριότητα και κατοχήν του εν Λευκάδι ιδρυθέντος Ταμείου Γεωργίας, Κτηνοτροφίας και Δασών, εξαρτωμένου εκ του Γραφείου Γεωργικής υπηρεσίας της νήσου. Ο Ναός της ως άνω Μονής εκοσμείτο άλλοτε διά ωραιοτάτων τοιχογραφιών, αίτινες σήμερον είναι επασβεστωμέναι. Κατά τους ειδικούς, αι εν λόγω τοιχογραφίαι ανάγονται εις τα μέσα του 15ου αιώνος.”

Άποψη του Καθολικού της Μονής

 

Άποψη του Καθολικού της Μονής

Άποψη της εισόδου στο Καθολικό της Μονής

Εκτός από το καθολικό, σήμερα σώζονται τρία βοηθητικά κτίσματα, που είναι ερειπωμένα, το πρώτο στην ανατολική πλευρά φιλοξενούσε πιθανόν τα κελιά των μοναχών, ενώ τα άλλα δύο στην νοτιοδυτική πλευρά.

Στην μονή που σύμφωνα με αξιόπιστες και έγκυρες μαρτυρίες κτίσθηκε τον 11ο αιώνα, πριν την άλωση της Πόλης, σημαντικό ρόλο στην όλη καλλιτεχνική διαμόρφωσή της έπαιξε ο Ιάκωβος Ρούσσος που είχε ορισθεί το 1448 επίτροπος του ανήλικου διαδόχου Λεονάρδου Γ’ της δυναστείας των Τόκκων. 

Η Οδηγήτρια ήταν ένα πολύ φημισμένο μοναστήρι κατά τον 15ο αιώνα και κατά κύριο λόγο οφείλει την φήμη του στις χορηγίες και τις γενναιοδωρίες της δυναστείας των Τόκκων, η οποία με τις ενέργειές της στήριξε αλλά και προώθησε την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της Λευκάδας.

Η Ανάληψη
Τοιχογραφία 15ου αιώνα από την Μονή Απόλπαινας, 
αποτοιχισμένη σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό 
Μουσείο Αθηνών.
πηγή

Στις αρχές του 18ου αιώνα ο ναός αποτελούσε μετόχι της μονής Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Καρυά και είχε σημαντική κτηματική περιουσία ως το 1927, που απαλλοτριώθηκε.

Τον 18ο αιώνα προστίθεται στη μονή το ξυλόγλυπτο τέμπλο το οποίο σώζεται σε κακή κατάσταση έως τα μέσα του 19ου αιώνα ενώ σε άγνωστη χρονική στιγμή, οι εξωτερικοί τοίχοι και οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό καλύφθηκαν με ασβέστη έως και το 1953. 

Τότε εντοπίσθηκε για πρώτη φορά από τον Λευκαδίτη ιστορικό αείμνηστο Πάνο Ροντογιάννη αυτό το μοναδικό σύνολο, το οποίο παρέμεινε έτσι έως το 1970, όταν η Αρχαιολογική Εταιρεία υπό την εποπτεία του καθηγητή Δημητρίου Πάλλα ολοκλήρωσε την αποτοίχιση του και έκτοτε οι τοιχογραφίες του ναού της Οδηγήτριας Λευκάδας φυλάσσονται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

Σήμερα η Μονή της Οδηγήτριας είναι διαλυμένη και εγκαταλειμμένη ενώ ο Ναός δεν είναι επισκέψιμος παρά μόνο τα τελευταία χρόνια, την περίοδο του Πάσχα και του καλοκαιριού, τελούνται κάποιες υπαίθριες ιερές ακολουθίες στον αύλειο χώρο της Μονής.

 

Τον Ιούλιο του 2020 η Μονή εντάχθηκε στην Πράξη «ΣΤΕΡΕΩΣΗ KAI ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΛΠΑΙΝΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ» στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ιόνια Νησιά 2014 - 2020», με το επιλέξιμο ποσό δημόσιας δαπάνης, η οποία προτείνεται για εγγραφή στο ΠΔΕ, να ανέρχεται σε 550.000,00 €.

Υπεύθυνος: ο εκάστοτε εφημέριος της Απολπαίνης, τηλέφωνο: (+30) 26450 25221.