Ο Βυθισμένος Ναός της Κοίμησης Θεοτόκου Επισκοπής, στη λίμνη Κρεμαστών.

φωτογραφία του Συλλόγου ΤΗΘΥΣ (www.scubadive.gr).

Στα όρια των νομών Αιτωλοακαρνανίας και Ευρυτανίας, βρίσκεται η τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών που δημιουργήθηκε το 1965 με την κατασκευή του Φράγματος και που με τα νερά της λίμνης, λειτουργεί από το 1966 ο Υδροηλεκτρικός Σταθμός Κρεμαστών της ΔΕΗ. Ανάμεσα στα χωριά τα οποία καλύφθηκαν από τα νερά του Αχελώου το 1965, ήταν και το χωριό Επισκοπή Ευρυτανίας το οποίο ήταν κτισμένο δίπλα στον παραπόταμο του Αχελώου, Μέγδοβα.

Η ανατολική πλευρά του Ναού
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασκηνού Βασιλόπουλου

Ο μεγάλος και εύφορος κάμπος της Επισκοπής, έκτασης πάνω από χίλια στρέμματα ήτανε πλούσιος σε παραγωγή αγροτικών προϊόντων. 

Η Επισκοπή, ήταν γνωστή στην ευρύτερη περιοχή τόσο όσο για ένα όμορφο χωριό της Ευρυτανίας, αλλά κυρίως διότι είχε έναν φημισμένο παλαιό Βυζαντινό Ναό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. 

Ο μοναδικός για το είδος και τον εικονιστικό του διάκοσμο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Επισκοπή Ευρυτανίας (πιθανότατα καθολικό μονής και έδρα Επισκοπής στα κατοπινά χρόνια) χτίστηκε στην δεξιά όχθη του Μέγδοβα στις πρώτες δεκαετίες του 9^ου αιώνα (830 - 850) στο τέλος της Εικονομαχίας πιθανόν επί βασιλείας του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Ο Αρχαιολόγος Παύλος Λαζαρίδης (Διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου το 1980) έγραφε γι’ αυτόν: «Ο ναός της Επισκοπής Ευρυτανίας ήταν από τα σημαντικότερα Βυζαντινά μνημεία της Ελλάδος. Κτισμένος στη δεξιά όχθη του Μέγδοβα, παραποτάμου του Αχελώου, ανάμεσα σε έναν απέραντο ελαιώνα, ξάφνιαζε τον περαστικό με την σιλουέτα και το μέγεθός του».

πηγή

Η βορειοανατολική πλευρά του Ναού
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Αλλά και ο Ακαδημαϊκός Μανόλης Χατζηδάκης παρατηρούσε: «το κτήριο υψωνόταν στην όχθη του ποταμού στερεό και επιβλητικό έργο σεμνού αρχαϊκού κάλλους». 

Ήδη όμως παλαιότερα ο Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος τον είχε συμπεριλάβει κι εκείνος ανάμεσα στα σημαντικότερα Βυζαντινά μνημεία της Πατρίδος μας. 

Ακόμα, σε συνεδρίαση του (Κεντρικού) Αρχαιολογικού Συμβουλίου το 1965, μετά τις αρχαιολογικές έρευνες πού έγιναν στο Ναό λίγο πριν βυθισθεί στα νερά της λίμνης των Κρεμαστών, η «Επισκοπή» (όπως ονομαζόταν ο Ναός) αναγνωρίσθηκε πάλι «ως ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά μνημεία της Ελλάδος». Θεωρείται πλέον βέβαιο ότι ο Βυζαντινός Ναός της Επισκοπής, υπήρξε έδρα Επισκοπής, το πιο πιθανό της «Λιτζάς και Αγράφων», γεγονός που μαρτυρεί και το όνομα του Ναού «Επισκοπή». 

άποψη της σκεπής κοντά στη βάση του τρούλουφωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Η νοτιοδυτική πλευρά του Ναού
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Η δυτική πλευρά του Ναού και η όχθη του Μέγδοβα
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε δημιουργήθηκε η Επισκοπή Λιτζάς και Αγράφων, είναι όμως σίγουρο ότι υπήρχε η Επισκοπή αυτή στο χώρο της σημερινής περιοχής της Ευρυτανίας με αυτόν τον τίτλο, κατά την Βυζαντινή εποχή αλλά και αργότερα κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ο Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Παναγιώτης Βοκοτόπουλος λέει: «γνωστός ως Επισκοπή…ώφειλεν ασφαλώς την ονομασίαν του εις το ότι διετέλεσε κατά το παρελθόν έδρα επισκόπου τινός, πιθανότατα του Λιτζάς και Αγράφων». 

Σχετικά με το θέμα αυτό, ο συγγραφέας Π. Βασιλείου γράφει: «Ως τα μέσα του ΙΕ΄ αιώνα, και για άγνωστο χρονικό διάστημα φαίνεται ότι υπήρξαν έδρα της Επισκοπής Λιτζάς και Αγράφων τα επόμενα χωριά, αναμφισβήτητα δε, κατά τον 10ο - 13ο αιώνα το χωριό Επισκοπή Αγραίων πού απ’ αυτήν την αιτίαν κληρονόμησε ίσαμε σήμερα την ονομασίαν του». 

Άγιος Κοσμάς, Δαμιανός και Θεοδότη, τοιχογραφία από τον Ναό Επισκοπής του 13ου αιώνα.
πηγή

Αγιος Ορέστης αριστερά, που φορά στρατιωτική στολή και κόκκινο μανδύα
στερεωμένο με κόμπο στον δεξιό ώμο, 13ος αιώνας.
πηγή

Κάτοψη του Ναού της Επισκοπής
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Και ο Αναστάσιος Ορλάνδος δέχεται επίσης κάτι ανάλογο: «Όσον αφορά την χρησιμοποίησιν του χωριού ως έδρας επισκόπου νομίζομεν ότι δεν γεννάται ζήτημα…». 

Ο Καθηγητής της Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Αθανάσιος Παλιούρας, συσχετίζοντας την Επισκοπή Ευρυτανίας με την Επισκοπή Μάστρου, έχει την άποψη ότι πιθανόν ο Ναός να ήταν σε προγενέστερο χρόνο έδρα της Επισκοπής Αχελώου.

Κατά τον Π. Βασιλείου υπάρχει «σχεδόν βάσιμη υπόθεση πώς η επισκοπή αυτή είναι από τις αρχαιότερες της Θεσσαλίας (ίσως τέλος του 5ου αιώνα)», άποψη την οποία στηρίζει στην εύρεση το 1958 μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής Βασιλικής του 5ου αιώνα, στο Κλαυσί της Ευρυτανίας. 

φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Ο Βυζαντινός Ναός της Παναγίας της Επισκοπής, ήταν εκτός από έδρα Επισκόπου και Καθολικό Ιερής Μονής. 

Αυτό μαρτυρείται από προφορική παράδοση του χωριού αλλά και ομολογείται επίσημα από τούς κατοίκους της Επισκοπής σε έγγραφό τους το 1926: «…και ως η παράδοσις αναφέρει υπήρξε κατά τους χρόνους της δουλείας μητρόπολις της Επισκοπής Λιτσάς και Αγράφων, μετατραπείς μετά ταύτα εις Μονήν ως ενδείκνυται εκ των κελίων, άτινα πολλοί εξ ημών των κάτωθι υπογεγραμμένων γέροντες ήδη τα ενθυμούμεθα, ήδη δε μη υφιστάμενα λόγω της παρελεύσεως του χρόνου…» ενώ για Ιερά Μονή γίνεται λόγος και σε επίσημα κρατικά έγγραφα του 20ου αιώνα, όπως ο Διευθυντής της Υπηρεσίας Αναστηλώσεως Αναστάσιος Ορλάνδος σε έγγραφο του 1958 λέει: «…δια την αποπεράτωσιν των έργων εν τη βυζαντινή Μονή «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» Επισκοπής Ευρυτανίας...».

Η δυτική πλευρά του Ναού με την κύρια είσοδο
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Ο Βυζαντινός Ναός της Επισκοπής λοιπόν θα πρέπει να κτίσθηκε στα χρόνια της Εικονομαχίας ή λίγο πριν από αυτήν και αυτό φαίνεται από το πρώτο και αρχαιότερο στρώμα ζωγραφικής πού έχει ανεικονικό χαρακτήρα, με εξαίρεση μόνο μια παράσταση με την Σταύρωση του Χριστού. 

Οι γνώμες των ειδικών όμως ποικίλουν. Ο Αναστάσιος Ορλάνδος χρονολογεί τον ναό στον 10ο αιώνα, ο Μ. Χατζηδάκης στον 9ο, ο Π. Βοκοτόπουλος στο 2ο μισό του 8ου και ο Παύλος Λαζαρίδης στον 8ο και μάλλον πριν την Εικονομαχία λόγω της τοιχογραφίας της Σταυρώσεως. 

Ο Καθηγητής του Ε.Μ.Π κ. Χαράλαμπος Μπούρας, θεωρεί ότι υπάρχει «χρονολογικό πρόβλημα» με την Επισκοπή Ευρυτανίας, αλλά φαίνεται να δέχεται ότι πρέπει να κτίσθηκε την Εικονομαχική περίοδο, ένα λοιπόν είναι σίγουρο, ότι ο Ναός της Επισκοπής υπήρχε κατά τα δύσκολα χρόνια της Εικονομαχίας ενώ αγιογραφήθηκε πάλι κατά τον 11ο αιώνα. 

Ο ναός από ανατολικά και η όχθη του Μέγδοβα
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δαμασ. Βασιλόπουλου

Για Τρίτη φορά αγιογραφήθηκε τον 13ο αιώνα, κατά την εποχή πού η περιοχή ανήκε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, οι ωραιότερες τοιχογραφίες του ναού της Επισκοπής είναι του στρώματος αυτού ενώ για τέταρτη φορά αγιογραφήθηκε ο ναός τον 17ο αιώνα, όπως μαρτυρεί το εικονογραφημένο κτιστό τέμπλο του. 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο Βυζαντινός ναός της Επισκοπής φαίνεται ότι ακολούθησε τις κακουχίες και τις δυσκολίες του δούλου Γένους. 

Δεν γνωρίζουμε αν ο ναός λεηλατήθηκε από τους κατακτητές, το οποίο πολύ πιθανόν να συνέβη και τότε ίσως να σοβατίστηκαν οι τοίχοι και να καλύφθηκαν οι αγιογραφίες από τους Έλληνες, στην προσπάθειά τους να τις διασώσουν από τους Τούρκους. Πάντως η αγιογράφηση του τέμπλου του ναού κατά τον ΙΖ΄ αιώνα, φανερώνει την ύπαρξη ισχυρής ελληνικής κοινότητας στο χωριό με ενδιαφέρον για τον Ναό, ή ακόμα μαρτυρεί και τη λειτουργία του ως Καθολικό Μοναστηριού όπως θέλει η τοπική παράδοση. 

Η κατασκευή του τοίχους 1955 - 1959
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δ. Βασιλόπουλου

Για τα χρόνια του 19ου αιώνα δεν γνωρίζουμε κάτι από γραπτές πηγές αλλά από την προφορική παράδοση πληροφορούμαστε ότι έγινε ανακαίνιση του ναού περί το 1860 και από την εποχή αυτή σώζονται δύο φορητές εικόνες του Τέμπλου (του Χριστού και της Παναγίας). 

Υποθέτουμε πως ο ναός της Παναγίας, τα χρόνια αυτά, αν όχι παλαιότερα, έπαυσε να είναι Μοναστηριακός ναός και έγινε ο Ενοριακός ναός του χωριού και στον 20ό αιώνα ο Βυζαντινός ναός επρόκειτο να περάσει μια μεγάλη περιπέτεια αφού ο Μέγδοβας άρχισε να διαβρώνει την όχθη πάνω στην οποία ήταν κτισμένος ο ναός. 

Οι κάτοικοι έκαναν εκκλήσεις στο Κράτος για βοήθεια από το 1926 όμως περνούσαν τα χρόνια και ο Μέγδοβας γινόταν όλο και πιο απειλητικός απέναντι στο Βυζαντινό Μνημείο. 

Μετά από 30 ολόκληρα χρόνια αφού το 1951 χαρακτηρίσθηκε «Διατηρητέο Μνημείο της Χώρας», το 1955 άρχισε να υλοποιείται η κατασκευή ισχυρού προστατευτικού τοίχου από το Κράτος για τη στήριξη του ναού. 

Το χτιστό τέμπλο της Μονής Επισκοπής, 17ος αιώνας.
Φυλάσσεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Μέχρι το 1959 οι κρατικές υπηρεσίες χορήγησαν 200.000 δραχμές και με την προσφορά προσωπικής εργασίας από τους κατοίκους ο κίνδυνος από τον Μέγδοβα αντιμετωπίσθηκε οριστικά όμως, ο τοίχος που κατασκευάσθηκε τα έτη 1955 - 1959, για λίγα μόνο χρόνια επρόκειτο να προστατεύσει τον ναό αφού το 1961 άρχιζαν οι εργασίες κατασκευής του Φράγματος των Κρεμαστών και ο ναός ήταν καταδικασμένος να σκεπαστεί από τη σχηματιζόμενη λίμνη. 

Τον Ιανουάριο του 1965, λίγο πριν ολοκληρωθεί η κατασκευή του Φράγματος των Κρεμαστών, ανακαλύφθηκαν στον ναό της Επισκοπής τοιχογραφίες μεγάλης αρχαιολογικής αξίας και συνεργείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αποτοίχισε τρία στρώματα τοιχογραφιών συνολικής έκτασης 250 τετραγωνικών μέτρων.

Ο άγιος Νικόλαος με ιερατικά άμφια, ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο
αριστερό κρατεί κλειστό Ευαγγέλιο. Η παράσταση προέρχεται από το ναό
στην Επισκοπή Ευρυτανίας, χρονολογείται τον 11ο αιώνα.

Η κεντρική είσοδος του Ναού στην δυτική πλευρά
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δ. Βασιλόπουλου

Οι τοιχογραφίες, αφού καθαρίστηκαν πρόχειρα μεταφέρθηκαν στην Αθήνα για την συντήρηση και φύλαξή τους.  

Μετά από μακροχρόνια εργασία συντήρησης και τοποθέτησης στα οριστικά τους πλαίσια, οι τοιχογραφίες της Επισκοπής παρουσιάσθηκαν το 1976 σε Έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη. Το 1980 έγινε η έκθεσή τους στο Βυζαντινό Μουσείο. Μέρος των τοιχογραφιών αυτών παρουσιάσθηκε αργότερα στην Αθήνα και στη Φλωρεντία. 

Το 1996 αρκετές από τις τοιχογραφίες συμπεριλήφθηκαν σε μεγάλη Έκθεση πού έγινε στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. 

Από το 2004 οι τοιχογραφίες της Επισκοπής εκτίθενται μόνιμα σε αίθουσα των νέων κτιρίων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών. Κατά τον Ακαδημαϊκό Μανόλη Χατζηδάκη οι τοιχογραφίες της Επισκοπής είναι «υψηλής ποιότητος» και μπορούν να παραλληλισθούν με μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, τοιχογραφίες της Θεσσαλονίκης και της Σερβίας, έργα μεγάλων δημιουργών.

Η βόρεια πλευρά του Ναού
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δ. Βασιλόπουλου

Το 1965 η λίμνη έπνιξε όλη την περιοχή με αρκετά χωριά, καλλιέργειες, εκκλησίες, γεφύρια και το μοναδικό αυτό μνημείο χάθηκε για πάντα, όταν κατασκευάστηκε το υδροηλεκτρικό φράγμα των Κρεμαστών. Είκοσι χωριά, δεκάδες μοναστήρια και εκκλησίες, καλλιέργειες και δέντρα βρίσκονταν στα 90.000 στρέμματα γης που βυθίστηκαν για την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος Κρεμαστών, μεγαλύτερου γαιοφράγματος της Ευρώπης. 

Περίπου 2.000 κάτοικοι αναγκάστηκαν να αφήσουν την περιοχή στα όρια μεταξύ των νομών Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας, βλέποντας τα χωριά τους να βυθίζονται στο όνομα της αναβάθμισης της ενεργειακής παραγωγής της Ελλάδας. Οι αποτοιχισμένες τοιχογραφίες και ολόκληρο το τέμπλο μεταφέρθηκαν στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών όπου εκτίθενται σε ξεχωριστή πτέρυγα.

Η συγκινητική στιγμή που τα νερά κατακλύζουν το Ναό της Επισκοπής.
φωτογραφία Αρχείου αρχιμ. Δ. Βασιλόπουλου.

Ο Ναός  με φόντο τις κολώνες της γέφυρας
φωτ. Αρχείου αρχιμ. Δ. Βασιλόπουλου  

Το 1965, εν όψει της κάλυψης του Βυζαντινού Ναού από τη λίμνη των Κρεμαστών, η Πολιτεία υποσχέθηκε επίσημα και αφού διαπιστώθηκε παντελής αδυναμία για την μεταφορά του Μνημείου αυτού εκτός του χώρου που θα κάλυπτε η λίμνη, την κατασκευή ενός Πανομοιότυπου Βυζαντινού Ναού. 

Στον νέο Ναό αυτό θα τοποθετούνταν ακόμη και οι αποτοιχισμένες τοιχογραφίες και θα δημιουργούνταν στο νέο χωριό της Επισκοπής ένας περίτεχνος Ναός και ταυτόχρονα, Μουσείο. 

Όμως παρά τις επανειλημμένες και σαφείς υποσχέσεις της Πολιτείας, ουδέποτε κατασκευάσθηκε αυτός ο Ναός από το Κράτος και τουλάχιστον όμως θα μπορούσε να γίνει μια πλήρης σειρά πιστών αντιγράφων των αποτοιχισμένων τοιχογραφιών, για να κοσμήσουν τον Πανομοιότυπο αυτό Ναό – Μουσείο. 

Η κατάδυση και ανεύρεση του Ναού. 

Δύτες του συλλόγου ΤΗΘΥΣ με τον ιερέα 

Ευάγγελο Φεγγούλη τον Μάιο του 2008

Τον Μάϊο του 2008 ο σύλλογος ερασιτεχνών αυτοδυτών ΤΗΘΥΣ πραγματοποίησε δύσκολη και τολμηρή κατάδυση στο σημείο του βυθισμένου ναού και διαπίστωσε ότι 43 χρόνια μετά ο ναός σε βάθος 32 μέτρων συνεχίζει όρθιος να αντιστέκεται στα ρεύματα και την λάσπη που κάθε χρόνο κατεβάζει ο Μέγδοβας.

Οσύλλογος ξεκίνησε τις προσπάθειες με δυναμικό 13 δυτών, 7 συνοδών, 8 αυτοκινήτων και πολλών φιαλών.

Ο Κώστας Σερπάνος, ψαράς της περιοχής, τους οδήγησε με τη βάρκα του στο σωστό σημείο ακολουθώντας τις τηλεφωνικές οδηγίες του ηλικιωμένου πατέρα του που ως άλλος Ξέρξης παρακολουθούσε από το βουνό, ανακαλώντας στη μνήμη του το τοπίο πριν από 45 χρόνια. 

Η γέφυρα της Επισκοπής. Φωτογραφία του Αρχείου
του Αρχιμανδρίτη Δαμασκηνού Βασιλόπουλου

Ο όγκος εντοπίστηκε σε βάθος 30 μέτρων!

Η ορατότητα όμως ήτανε τρομερά περιορισμένη λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε φερτές ύλες και κοκκινόχωμα από τα διάφορα ποτάμια που εκβάλουν στη λίμνη. 

Ήταν «σαν να καταδύεσαι σε λάσπη» θυμάται έντονα ο Γιώργος Κυπραίος, ένας από τους δύτες.

«Σε βάθος μόλις δεκαπέντε μέτρων επικρατούσε απόλυτο σκοτάδι, τσουχτερό κρύο και οι κάτοικοι μας είχαν προειδοποιήσει για την ύπαρξη υπογείων ρευμάτων. Ταυτόχρονα,το υψόμετρο στο οποίο βρίσκεται η λίμνη (400 μέτρων) αύξανε τον κίνδυνο της νόσου των δυτών».

Η ομάδα ήταν έτοιμη να τα παρατήσει, ωστόσο βλέποντας πόσο είχαν επενδύσει συναισθηματικά οι κάτοικοι της περιοχής στην αποστολή τους, αποφάσισαν να συνεχίσουν την προσπάθεια και να την ολοκληρώσουν. 

φωτογραφία από τον Σύλλογο ΤΗΘΥΣ
(Γιάννης Ισσαρης - Φοίβος Βλανάκης)
www.scubadive.gr/

Τελικά οι δύτες του συλλόγου ερασιτεχνών αυτοδυτών ΤΗΘΥΣ, κατάφεραν να φτάσουνε στα 32 μέτρα βάθος.

Εκεί εντόπισαν επιτέλους τον θόλο της εκκλησίας και διαπίστωσαν με έκπληξη ότι η εκκλησία ήτανε ακόμη όρθια. 

Λένε πολλοί μάλιστα ότι μερικές φορές ακούνε ακόμη την καμπάνα της εκκλησίας να χτυπάει μέσα από τα νερά της λίμνης.

Σπουδαίο και πολύ σημαντικό έργο τόσο με έρευνες όσο όμως και με συγγράμματα αλλά και εκδόσεις για τον ιστορικό αυτό Ναό της Επισκοπής και όχι μόνο έχει να επιδείξει ο αρχιμανδρίτης Δαμασκηνός Βασιλόπουλος, από τα Αρχείο (δείτε το Αρχείο ΕΔΩ) του οποίου, και εμείς, χρησιμοποιήσαμε φωτογραφικό υλικό και κείμενα. 

Μάλιστα κυκλοφόρησε ένα σημαντικό λεύκωμα που εκδόθηκε και κυκλοφόρησε με τον τίτλο «ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ», τον ευχαριστούμε εκ βαθέων και ευχόμαστε να συνεχίσει με την ίδια δύναμη και Αγάπη το τόσο σημαντικό έργο του.

Τηλέφωνα: 213 213 9500, 213 213 9572, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

Δείτε με εικονική περιήγηση τις τοιχογραφίες του Ναού της Επισκοπής, από το Βυζαντινό και Χριστιανικό μουσείο, στην Αθήνα, κάνοντας ΚΛΙΚ ΕΔΩ.